جایگاه شورا در سیرت خلفای راشدین

 

 جایگاه شورا در سیرت خلفای راشدین:

مطالعۀ سیرت خلفای راشدین که عصر آن‌ها به شهادت پیامبر ج بهترین ادوار تاریخی، وراه وروش آنان لازم الاتباع برای امت  اسلامی است، نشان می‌دهد که خلفای راشدین به ویژه ابوبکر صدیق به عنوان خلیفه ورهبر مسمانان اهمیت خاصی به شورا قایل بود. امام بخاری راجع به اهمیت شورا در عصر خلفای راشدین چنین نقل می‌کند:

«وکانت الأ ئمة بعد النبی ج یستشیرون الأمناء من أهل العلم فی الأمور المباحة، لیأخذوا بأسهلها، فإذا وضح الکتاب والسنة لم  یتعدوه إلی غیره».

«خلفا وزمامداران مسلمانان پس از پیامبر ج با علما ودانشمندان معتمد در مورد مسایلی که حکم شرعی در آن وجود نمی‌داشت،  مشورت می‌کردند، تا آنچه سهل وآسان و به مصالح جامعه می‌بود، بگیرند، وعملی کنند، درصورتیکه حکم آن از کتاب و یاسنت دانسته می‌شد، در تلاش حکم آن از طریق شورا نمی‌شدند واز آن حکم تجاوز نمی‌کردند».

ازین روایت اهمیت شورا نزد خلفای راشدین وهم مورد ومحدودۀ آن وهم شروط اهل شورا دانسته می‌شود.

مشاورۀ خلیفه اول با عمرس در مورد چگونگی برخورد با مانعین زکات، وپیشنهاد جمع کردن قرآن از صحیفه‌های مختلف در یک نسخه از سوی عمرس برای ابوبکر، وپس از تبادلۀ نظر وبررسی آن، پذیرش این پیشنهاد از سوی ابوبکر، وهمچنان مشاورۀ ابوبکر  صدیق با عبدالرحمن بن عوف دربارۀ استخلاف عمر نشان دهندۀ اهمیت این برنامۀ اسلامی در عهد خلافت صدیق است.

واماخلیفۀ دوم عمرفاروقس بیش از همه به این دستور اسلامی ارج می‌گذاشت، و با اصحاب کرام مشورت می‌کرد.

در زمان خلافت وی بصورت سازمان یافته دو مجلس شورا وجود داشت که یکی آن ا زنخبه‌ترین اصحاب پیامبر جوپیشتازان اسلام که اهل بدر‌اند، تشکیل یافته، واعضای مجلس دوم را قاریان قرآن- اعم ازجوانان و بزرگ سالان- تشکیل می‌داد. در این زمینه امام بخاری روایتی نقل کرده که باهم می‌خوانیم: «وکان القراء أصحاب مشورة عمر کهولا کانوا أوشبانا».

«اعضای مجلس شورای عمر را قاریان قرآن- چه جوانان وچه بزرگ سالان- تشکیل می‌دادند».

‌: جایگاه شورا در احادیث وسیرت نبوی

 

شورا در احادیث نبوی- چه احادیث قولی وچه سیرت عملی پیامبر ج - اهمیت فوق العاده وجایگاه ویژه‌ای دارد. در این زمینه امام ترمذی روایتی را از ابوهریره نقل کرده که بیانگر اهمیت شورا در نزد پیامبر ج است: «ما رأیت أحداً أکثر مشورةً لأصحابه من رسول الله ج».

«هیچ یکی را ندیدم که مانند پیامبر ج با اصحاب ویاران خود بسیار مشورت کند».

ودرمورد مشورت در امور سیاست و زعامت، امام بخاری چنین روایت نموده است:

«مَنْ بَایَعَ رَجُلًا عَنْ غَیْرِ مَشُورَةٍ مِنْ الْمُسْلِمِینَ فَلَا یُبَایَعُ هُوَ وَلَا الَّذِی بَایَعَهُ تَغِرَّةً أَنْ یُقْتَلَا». (صحیح البخاری)

«کسی با مردی بدون مشورۀ مسلمانان بیعت نماید، نباید از او ونه ازشخصیکه با اوبیعت شده اطاعت صورت گیرد، تا مبادا این کار موجب قتل آن هردو نگردد».

وهم چنان از سیرت عملی پیامبر جاستفاده می‌شود که او در مواردی که حکم خاصی ازسوی خداوند نازل نمی‌شد، ازقبیل مسایل جنگی و.. مشورت می‌کرد، وبه نظر اصحاب احترام داشته ورأی معقول ومنطقی آنان را مورد اجراء قرار می‌داد.

مشاورۀ پیامبر جدر مورد تعیین نقطۀ اردوگاه مسلمانان در میدان بدر، وپذیرفتن پیشنهاد حباب بن منذر وعملی کردن به آن، و مشاورۀ وی با ابوبکر صدیق وعمر فاروق دربارۀ اسیران بدر، وتمایل پیامبر جبه رأی ابوبکر و .. را می‌توان از مثال‌های این اصل اسلامی شمرد.

ودرجنگ احد در مورد ماندن درمدینه یا بیرون رفتن وجنگیدن در خارج مدینه با مسلمانان مشورت کرد، وترجیح دادند که در خارج از شهر با دشمن مقابله کنند، بدین منظور به بیرون شهر رفت.

ودرغزوۀ خندق پیامبر جبا یاران خود در چگونگی نبرد با سپاه احزاب مشاوره نمود، سلمان فارسی نظر داد که در اطراف مدینه خندق کنده شود، چون نظر او در این مورد سازنده ومنطقی بود، مورد قبول پیامبر جواقع شد، وبدان عمل کرد.

 

‌ فواید شورا

:

۱- نجات از لغزش واشتباه:

شورا زمینه ساز جلوۀ حق وحقیقت، ورشد استعداد‌ها است؛ زیرا مردمی که کارهای مهم خود را با مشورت وصلاح اندیشی یکدیگر انجام می‌دهند وصاحب نظران آن‌ها به مشورت می‌نشینند، کمتر گرفتار لغزش می‌شوند. به عکس افرادیکه: گرفتار استبداد رأی هستند وخود را بی‌نیاز از افکار دیگران می‌دانند- هرچند از نظر فکری فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات خطرناک ودردناکی می‌شوند.

از این گذشته استبداد رأی، شخصیت را در تودۀ مردم می‌کشد، وافکار را متوقف می‌سازد، واستعداد‌های آماده را نابود می‌کند، وبه این ترتیب بزر گترین سرمایه‌های انسانی یک ملت از دست می‌رود

: معنی شورا

 

«شورا» و «مشاوره» واژۀ عربی است به معنی‌: ابراز رأی، نظرخواهی، مشوره و رایزنی با یکدیگر.

شورا از دیدگاه اسلام عبارت است از‌: تبادل آرا ونظریات غرض تشخیص رأی مفید وسازنده در موردی از موارد، ومشورت ورایزنی با دانشمندان دینی، ومتخصصان امور در مسایلی که دلیل صریح وجود ندارد.

:

 

کیفیت شورا

اسلام رعایت نظام شورایی را – در مواردی که نص شرعی وجود ندارد- برمسلمانان واجب گردانیده است که براساس حریت وآزادی کامل در چنین مسایل اظهار رأی نمایند.

اما شکل شورا، تعداد مشاوران، نحوۀ تدویر وزمان شورا ووسیله‌ای که شورا بدان تحقیق می‌پذیرد، امری است که بحث وگفتگو در آن باقی است.

قرآن و رسول خدا سیستم ونظام خاصی را در این موارد معین ننمودند؛ زیرا روش ونظام مشورتی موضوعی است که با توجه به تغییر نسل‌ها و پیشرفت بشری وتحولات زمان ومکان وتفاوت امکانات دچار دگرگونی می‌شود.

واین عدم تعیین سیستم خاص برای آن در اثر فراموشی نبوده، بلکه دقیقاً در راستای خیر ومصلحت مردم وایجاد فضای گسترده برای برگزیدن بهترین دست آوردهای تلاش فکری وتجربی پختۀ بشری است

 

 

مقایسۀ شورا با مجلس قانونگزاری

 

اصولاً مقایسه درمیان اموری می‌باشد که نوعی باهم شباهت داشته، ودر مواردی هم اختلاف وتفاوت وجود داشته باشد؛ تا با اجرای مقارنه ومقایسه وجوه مشترک وتفاوت‌های آن دو شبیه تفکیک گردد.

اما در میان این دو نوع مجالس هیچ شباهتی جز شباهت شکلی وجود ندارد، ولی ما برای اینکه روشن گردد که شورای اسلامی از هیچ لحاظ نه در اصل واساس، ونه از لحاظ هدف ومورد با پارلمان درنظام‌های دموکراسی سازگار نیست، ونه شرایط مشاوران اسلامی به اعضای پارلمان منطبق است، به این مقایسه می‌پردازیم

 

۳- اکثریت محوری:

 

معیار در پارلمان ومجالس قانونگزاری سیستم غربی رأی اکثریت است، وتصمیم گیری‌های این مجالس روی اکثریت استوار است، گر چند این خواسته‌ها انحرافی وضد اخلاقی هم بوده باشد.

بنابراین میبنیم ظلم وانحرافات از طریق تصویب این مجالس شکل قانونی به خود می‌گیرد. مثلاً هم جنس بازی در انگلستان - که از بزرگ‌ترین علمبرداران دموکراسی در جهان است- قانونی می‌شود، سقط جنین ومفاسد دیگر در بسیاری از کشورهای غربی به حکم قانون مجاز می‌گردد، حد زنا در کشور اسلامی پاکستان به اساس خواستار اکثریت اعضای پارلمان لغو اعلام می‌گردد. ودرکشور اسلامی مصر، زن همچون مرد از حق طلاق برخوردار می‌شود.

و در ایران با اینکه زمام دولت بدست روحانیان است، حق میراث زن با مرد به اکثریت آرا یکسان تصویب می‌گردد.

این همه مفاسد از برکت دموکراسی ومجالس قانون گزاری آن کشور‌ها است که به محور اکثریت آرا میچرخد.

اما ازدیدگاه اسلام اکثریت محوری مردود، ودر آیات متعددی مورد نکوهش قرار گرفته است:

﴿وَإِن تُطِعۡ أَکۡثَرَ مَن فِی ٱلۡأَرۡضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِۚ﴾ [الأنعام: ۱۱۶].

«اگر از بیشتر مردم پیروی کنی، تو را ازراه خدا دور می‌سازند». هدف ومدار شورای اسلامی رسیدن به حق وحقیقت است؛ لذا هر رأی سالم، سازنده ومنطقی که موافق باروح اسلام وناظر به مصالح جامعه بوده باشد، مورد تأیید شورای اسلامی قرار می‌گیرد هرچند رأی اغلب اعضای مجلس برخلاف آن باشد.

مطالعۀ سیرت پیامبر ج وخلفای راشدین ودقت در شوراهای آن‌ها نشان می‌دهد که پیامبر ج ویاران گرامی او با تأسی از این اصل  گاهی در برابر نظر مثبت ومعقول یک تن از اعضای مجلس هم تسلیم می‌شدند، وبرآن اعتماد می‌نمودند.

اعتماد پیامبر ج به رأی حباب بن منذر درصحنۀ بدر، وبه رأی سلمان فارسی در جنگ خندق، وهم چنان اعتماد ابوبکر صدیقسبه رأی عمرس در گرد آوری قرآن در یک نسخه، و اعتماد وی به رأی عبد الرحمن بن عوفس دربارۀ استخلاف عمر و... از نمونه‌های بارز این اصل اسلامی است.

اسلام و سیکولاریزم